नरकचतुर्दशी-दीपावल्योः – उत्पत्तिः वैशिष्ट्यञ्च
आंग्लमूलम् – जम्मलमडक श्रीनिवासः । संस्कृतानुवादः – राळ्ळबण्डि प्रेमकुमारः
उपोद्घातः
सनातनधर्मप्रतिष्ठाने भारते देशे विराजन्ते नैके उत्सवाः विधयः आचाराश्च । भारतमूलाः सन्ततयः विश्वस्य सर्वदिग्भागेषु वर्तमानाः तान् आद्रियन्ते श्रद्धया । एते पुण्याः आचाराः शास्त्रमूलाः सर्वतोमुखलाभावहाः सन्तः धर्मिणां जीवने मुख्यत्वं भजन्ते । नरकचतुर्दशी-दीपाल्याख्ये पर्वणी हैन्दवोत्सवमणिहारे महारत्नसङ्काशे वर्तेते ।
एवं सति अधुना धर्मद्विड्भिः यत्नतः सनातनधर्मदूषण-नाशनोद्यमः क्रियमाणः दृश्यते । तस्योदाहरणरूपेण दीपावल्याः “जष्न्-ए-रिवाज्” इति नम्ना अपप्रचारः , तत्पर्वणः “Celebration of Light, Laddoos and Love” इति तुच्छः परिच्छेदः , तस्मिंश्च पर्यावरणकालुष्याक्षेपः सद्यः विहितः आसीत् छलशीलैः । यथा योगविषये कृतं तथैव अस्यापि महापर्वणः सनातनधर्मेण सह सम्बन्धं विच्छेत्तुम् उद्यताः एते । तत्रैकमुदाहरणं भवति तिलकरहितानां महिलानाम् उपयोगः दीपविहीनेषु क्रयणविज्ञापनचित्रेषु । अतः अस्माकं पर्वणां तत्त्वावगमने प्रयत्नविधानम् अत्यन्तं प्रासङ्गिकं भवति । किमिमानि पर्वाणि आधाररहितानि सन्ति येषां यथा कथमपि येन केनापि निर्वचनं निर्वहणं च शक्यते ? सर्वेणापि सनातनधर्मानुयायिना आत्मा प्रष्टव्यः “किम्मूलानि किम्प्रयोजनानि चेमानि पर्वाणि ?” इति । तत्समाधानप्राप्तये सुदृढप्रयत्नश्च विधेयः ।
अधिकरणपद्धतिः
लेखेऽस्मिन् नरकचतुर्दशी-दीपावल्योः पर्वणोः मूलं महत्त्वं च निरूपयितुं पूर्वमीमांसाशास्त्रसङ्गताम् अधिकरणपद्धतिं समाश्रयामहे । विषयस्य विशदीकरणाय उपयुक्ता भवति अत्यन्तमियं शास्त्रीया अधिकरणपद्धतिः या च पुरा जैमिनीयमीमांसासूत्रभाष्ये बादरायणब्रह्मसूत्रभाष्ये च समादृता दृश्यते । अधिकरणस्य षडङ्गानि भवन्तीति इयं कारिका ज्ञापयति ।
विषयो विशयश्चैव पूर्वपक्षस्थथोत्तरम् ।
प्रयोजनं सङ्गतिश्च शास्त्रेऽधिकरणं स्मृतम् ॥
- सङ्गतिः
- विषयः
- विशयः / संशयः
- पूर्वपक्षः
- सिद्धान्तः
- प्रयोजनम्
एवं षडङ्गसुसम्पन्नायाः पद्धत्त्याः अस्याः आश्रयेण वस्तुनिरूपणं निर्दुष्टरीत्या प्रमादरहितं च विधातुं शक्यते ।
सङ्गतिः
अद्यत्वे प्रतिवर्षमपि अमुयोः पर्वणोः निकटमागतयोः नियतमिव काश्चन चेष्टाः प्रपञ्चे दृष्टिगोचराः भवन्ति । दीपावल्याः आचरणं कथं पर्यावरणकालुष्याय न भवेत् ? इति व्याख्याति कश्चन अभिनेता । कथं कुक्कुरादिपाल्यजन्तूनां हिताय निश्शब्दतया उत्सवः कार्यः इति उपदिशति काचित् दयामयी । किं नरकासुरः कश्चन दलितः आसीद्यस्य मारणेन अग्रजन्मनः तेषामाधिपत्यं भारते स्थापयामासुरिति प्रश्नमुत्थापयति कश्चित् नेता । एवंरूपेण असङ्गतं बहु किमपि वदन्तः सनातनधर्मं लोकगर्ह्यं सम्पादयितुं प्रयतमानाः दरीदृश्यन्ते अधर्मिणः । दूरदर्शनादिषु प्रसारमाध्यमेषु विज्ञापनानि प्रस्तूयन्ते यद्द्वारा रमजान्-आख्ये यवनोत्सवे पुरुषोत्तमस्य रामस्य, दीपावलीति शुभनाम्नि आलीनामकतुरुष्कस्य च नामनी स्तः इतिवत् कृत्रिमैः विचारैः जनप्रतारणम् अनवरतं प्रवर्तते ।
विषयः
नरकचतुर्दशी दीपावलीति पर्वणी लोकप्रसिद्धे क्रमेण भारतमूलैः सनातनधर्मिभिः सवैभवम् अनुष्ठीयेते विश्वे सर्वत्र । प्रथमं पर्व नरकचतुर्दशी आश्वयुजमासस्य कृष्णचतुर्दश्यां तिथौ समाचर्यते दीपावलिश्च तत्समनन्तरभाविन्याम् अमावास्यायाम् ।
संशयः
उपर्युक्तरीत्या क्रियमाणे कोलाहले केचन संशयाः समुद्भवन्ति एते पर्वणी उद्दिश्य । यदि नरकचतुर्दशीपर्व नरकासुरवधमूलमेव तर्हि को विशेषः अस्य असुरस्य वधस्य विद्यमानेषु भगवता कृष्णेन विहितेषु नैकेषु राक्षसनाशकृत्येषु ? कुतः अन्यराक्षसवधज्ञापकाः उत्सवाः न समाचर्यन्ते ?
अपि च केषुचित् पुरातनेषु चलचित्रेषु नरकासुरकथायां कृष्णः मूर्छितः बभूवेति, तदा तत्सहचरी सत्यभामाख्या भार्यामणिः धनुरादाय असुरेण युद्धं कृत्वा तं समहार्षीदिति च निरूपितम् । किं तत् तथ्यम् ?
तदुपरि दीपावलिविषये… तत्पर्वणः दीपोत्सवत्वं तु लोकप्रसिद्धम् । तस्यां तिथौ वयम् अस्मद्गृहाणि दीपैः समलङ्कुर्मः । परं वयं प्रतिदिनमपि पूजावसरे प्रातः सायंकाले च दीपाराधनं कुर्मः एव । तर्हि कस्यांश्चित् तिथै विशेषदीपज्वालनस्य कः आशयः स्यात् ?
अन्ततो गत्वा अयं प्रश्नः सम्भवति यद् एतयोः पर्वणोः जनविश्रुतत्वात् अन्यत् किञ्चित् मूलं, किञ्चन विशेषप्रयोजनं वा वर्तते किमिति ।
पूर्वपक्षः
आपाततः (शास्त्रपरिशीलनात् प्राक्) एवं प्रतिभाति यत् अयम् उत्सवः लौकिकसंस्कृत्याधारितः जनप्रियश्चेति । नरकासुरः दुष्टत्वस्य अधर्मस्य वा प्रतीकम् । कृष्णेन सत्यभामया वा विहितः तस्य वधः दैवीशक्तेः शिष्टतायाः च विजयम्, आसुरशक्तेः दुष्टताया च अभिभवं च सूचयति ।
दीपावलिविषये तु तावत् दीपप्रकाशं ज्ञानस्य, अमावास्यागतम् अन्धकारम् अज्ञानस्य च प्रतीकं मन्यामहे । अस्मिन् पक्षे दीपज्वालनं ज्ञानोत्पत्त्या अज्ञानस्य निरसनं खलु प्रदर्शयति ?
एवम् ऊहः सहजः चेदपि पर्वणोः एतयोः वास्तविकं मूलं महत्त्वं वा स्पष्टतया न ज्ञापयितुमर्हति ।
सिद्धान्तः
धर्मसिन्धुः बहूनां सुविश्रुतानां धर्मशास्त्रग्रन्थानाम् अग्रणीः वर्तते । अस्मिन् ग्रन्थे नैकेषां पर्वदिनानाम् आचरणविधिः बहुसङ्ख्याकानां व्रतानाम् अनुष्ठानपद्धतिः च निरूप्यते ।
एतद्ग्रन्थानुसारम् आश्वयुजमासस्य कृष्णपक्षगता चतुर्दशी नरकचतुर्दशीति निर्दिश्यते । अस्यां तिथौ धर्मानुयायिभिः पञ्च कर्माणि विधेयानि । तानि च –
- तैलाभ्यङ्गस्नानम्
- कार्तिकस्नानम्
- यमतर्पणम्
- उल्कादानम् उल्काप्रदर्शनं च
- दीपप्रज्वालनम्
तैलाभ्यङ्गस्नानम्
तिलनिष्पन्नः स्निग्धद्रवः तैलमित्युच्यते । “मूर्ध्नि दत्तं यदा तैलं भवेत्सर्वावङ्गसङ्गितम् । स्रोतोभिस्तर्पयेद्बाहू स चाभ्यङ्ग उदाहृतः ॥” इति शब्दकल्पद्रुमे दत्तम् । अभ्यङ्गे मूर्ध्नः आरभ्य सर्वेषु अङ्गेषु तैलस्य योगः विधीयते । विशिष्य बाहुप्रदेशे तैलस्रवणैः सुष्ठु मर्दनं क्रियते अभ्यङ्गावसरे । वाग्भटकृतस्य अष्टाङ्गहृदये अभ्यङ्गः प्रतिदिनं विहितः वर्तते । सर्वाङ्गे तैलमर्दनं कृत्वा शरीरव्यायामं समाप्य स्नानं करणीयम् आरोग्यार्थमिति अत्र उपदिश्यते आयुर्वेदशास्त्रेण । धर्मशास्त्रेण तु केषुचन जन्मदिन-पर्वादिषु विशेषदिनेषु अभ्यङ्गविधानं क्रियते । तेन पर्वगतः नैमित्तिकः अभ्यङ्गविधिः अवश्यम् आचरणीयः भवति । अतः नरकचतुर्दश्याम् अनभ्यङ्गेन प्रत्यवायरूपं पापं सिद्ध्यति । तस्मात् एवमुक्तं धर्मसिन्धौ (पृष्ठसङ्ख्या ९२) – “नरकभीरुभिः तैलेन अभ्यङ्गस्नानं कार्यम्” इति ।
कुतः तिलतैलम् ?
तिलनिष्पन्नं तैलं तैलराजः इति आयुर्वेदमतम् अस्मिन् इतरेषां सर्वतैलसुगुणानां सद्भावात् । अस्मात् पर्वकालात् प्रायेण भारते सर्वत्र शैत्यारम्भः जायते । तैलमर्दनेन शरीरे पर्याप्तमात्रेण औष्ण्यसम्भवात् देहोष्णोग्रतास्थित्या आरोग्यं सिद्ध्यति ।
अभ्यङ्गात् परं स्नानं क्रियते यस्मिन्नवसरे अधस्तनश्लोकोच्चारणपूर्वकं हलोद्धृतेन मृत्पिण्डेन साकम् अपामार्गपत्रं त्रिः भ्राम्यते स्नानोदके ।
सीतालोष्टसमायुक्त सकण्टकदलान्वित ।
हर पापमपामार्ग भ्राम्यमाणः पुनःपुनः ॥
स्नानानन्तरं तिलकधारणपूर्वकं नित्यानुष्ठानं विधेयम् ।
कार्तिकस्नानम्
नित्यानुष्ठानात् परं पुनः स्नातव्यम् । इदं द्वितीयं स्नानं कार्तिकस्नानमित्युच्यते यच्च दक्षिणभारतेषु गङ्गास्नानमिति प्रसिद्धम् । कार्तिकस्नानमपि नैमित्तिकं कर्मैव यतो हि आश्विनशुक्लदशम्याः आरभ्य कार्तिकमासस्य शुक्लैकादशीं पूर्णिमां वा यावत् प्रतिदिनमपि प्रातःस्नान-नित्यानुष्ठानपूर्वकं विष्णोः अनुग्रहाय कार्तिकस्नानं कर्तव्यम् । अस्य विधिः एवं निर्दिष्टः —
- विष्णवे अर्घ्यप्रदानम् एतच्छ्लोकोच्चारणेन —
नमः कमलनाभाय नमस्ते जलशायिने ।
नमस्तेऽस्तु हृषीकेश गृहाणार्घ्यं नमोऽस्तु ते ॥
- तत्परं स्नानाचरणम् एतच्छ्लोकद्वयपठनेन साकम् —
कार्तिकेऽहं करिष्यामि प्रातःस्नानं जनार्दन ।
प्रीत्यर्थं तव देवेश दामोदर मया सह ॥
ध्यात्वाऽहं त्वां च देवेश जलेऽस्मिन् स्नातुमुद्यतः ।
तव प्रसादात्पापं मे दामोदर विनश्यतु ॥
- पुनः द्विः अर्घ्यं देयं राधासहायाय कृष्णाय । तदुपयुक्तौ श्लोकौ इमौ —
नित्ये नैमित्तिके कृष्ण कार्तिके पापनाशने ।
गृहाणार्घ्यं मया दत्तं राधया सहितो हरे ॥
व्रतिनः कार्तिके मासि स्नातस्य विधिवन्मम ।
गृहाणार्घ्यं मया दत्तं राधया सहितो हरे ॥
यः निर्दिष्टरीत्या मासं यावत् कार्तिकस्नानं कैश्चित् कारणैः कर्तुम् अशक्तः सः दिनत्रयं वा तदाचरेत् । तदपि कर्तुम् अक्षमः चेत् अवश्यं नरकचतुर्दश्यां कार्तिकस्नानं कुर्यात् ।
यमतर्पणम्
कार्तिकस्नानं समापितवता यमाय तर्पणं कार्यम् । तर्पणं नाम देवताभ्यः श्रद्धापुरस्सरं जलदानम् । यमतर्पणं धर्मदेवतायाः चतुर्दशभिः नामभिः विधेयम् । तेषाञ्च नाम्नां ज्ञापकमिदं श्लोकद्वयम् —
यमाय धर्मराजाय मृत्यवे चाऽन्तकाय च ।
वैवस्वताय कालाय सर्वभूतक्षयाय च ॥
औदुम्बराय धर्माय नीलाय परमेष्ठिने ।
महोदराय चित्राय चित्रगुप्ताय ते नमः ॥
तर्पणदानावसरे चित्रे दर्शितरीत्या जलं दैवतीर्थमिति निर्दिश्यमानात् अथवा पितृतीर्थवचिनः हस्तभागात् त्यक्तव्यम् । प्रतिनाम त्रिवारं तर्पयामि इति उच्चारणीयम् यथा “यमाय तर्पयामि तर्पयामि तर्पयामि । धर्मराजाय तर्पयामि तर्पयामि तर्पयामि । ….” अस्मिन्नवसरे तर्पयित्रा दक्षिणाभिमुखेन भाव्यं यतो हि यमः तद्दिक्पालकः वर्तते । तर्पणविधिः उपनयनसंस्कारवतां विहितः । तस्मिन्नवसरे यज्ञोपवीतं निवीततया (कण्ठहारः इव) धार्यम्, केचित् तु सव्यमेव उपनीतं भवेदित्यपि वदन्ति। येषाम् उपनयसंस्कारः न विहितः ते दक्षिणाभिमुखाः सन्तः उपरितनं श्लोकद्वयं पठेयुः ।
उल्कादानम् उल्काप्रदर्शनं च
उल्का नाम तद्वस्तु यस्मात् प्रकाशः जायते । प्रकृते तावत् स्फोटकानि वस्तूनि (sparklers, crackers etc.) उल्कापदवाच्यानि ग्राह्याणि । यमतर्पणात् परम् अन्येभ्यः (मित्रेभ्यः बान्धवेभ्यः वा) उल्काः दीयन्ते ।
किम् उद्दिश्य उल्कादानम् ?
भाद्रपदमासस्य कृष्णपक्षः महालयपक्षः पितृपक्षः इति च उच्यते यस्मिन् काले अस्मत्पितरः ऊर्ध्वलोकेभ्यः अस्माकम् अनुग्रहाय भुवम् अवतरन्ति । अतः अस्मिन् पक्षे श्राद्धानि विधीयन्ते धर्मरतैः । एताः पितृदेवताः नरकचतुर्दश्याः प्रभृति स्वलोकं प्रतियान्ति । उल्काभ्यः उद्गतेन प्रकाशेन तेषां मार्दर्शनं सम्भवतीति भावेन उल्काप्रदर्शनम् आचरामः । अतः उल्कादानावसरे श्लोकौ एतौ उच्चारयामः ।
अग्निदग्धाश्च ये जीवाः येऽप्यदग्धाः कुले मम ।
उज्ज्वलज्योतिषा दग्धास्ते यान्तु परमां गतिम् ॥
यमलोकं परित्यज्य आगता ये महीतले ।
उज्ज्वलज्योतिषा वर्त्म प्रपश्यन्तु व्रजन्तु ते ॥
अस्मिन् पर्वणि सायङ्काले दीपाः ज्वाल्यन्ते तथैव नभोऽपि उल्कादहनेन प्रकाशितं भवति ।
नरकासुरवधः तस्य नरकचतुर्दशीपर्वणा सह सम्बन्धः च
धर्मसिन्धुग्रन्थे नरकवधस्य उल्लेखः एव नास्ति पर्वाचरणप्रसङ्गे । उपर्युक्तरीत्या नरकचतुर्दश्याचरणं यमतर्पण-पितृदेवतासम्मानन-परं निरूपितं वर्तते तत्र । कैश्चिदुच्यते यत् प्रामाणिकैः आचार्यैः नरकवधसङ्गतिः अस्य पर्वणः अङ्गीकृता इति । अतः नरकासुरकथा अस्माभिः पुराणेषु अन्विष्टा त्रिषु स्थलेषु प्राप्ता च ।
- श्रीमद्भागवते (दशमस्कन्धस्य उत्तरार्धे ऊनषष्टितमे अध्याये)
- हरिवंशे (खिलमहाभारते विष्णुपर्वणः त्रिषष्टितमे अध्याये)
- विष्णुपुराणे (पञ्चमांशस्य ऊनत्रिंशे अध्याये)
त्रिषु अपि एतेषु ग्रन्थेषु हरिवंशे विस्तृता गाथा प्रदत्ता वर्तते नरकासुरसंहारस्य । विष्णुपुराणे संक्षिप्ततमं वर्णनं कृतम् । तयोर्मध्ये श्रीमद्भागवते निरूपिता कथा तिष्ठति दैर्घ्यदृष्ट्या । सूक्ष्मविवरणानि विहाय तु कथायाः स्वरूपं स्थलत्रयेऽपि समानं वर्तते अधोदत्तरीत्या ।
- नरकः प्राग्ज्योतिषपुरस्य राजा आसीत् ।
- स च भूदेव्याः पुत्रः इत्यस्मात् भौमः भूमासुरः इत्यपि कथितः ।
- देवमातुः अदितेः कुण्डले अपाहरत् ।
- षोडशसहस्रं राज-देव-कुलेषु जाताः योषितः तेन निगृहीताः ।
- देवानां प्रार्थनया भगवान् श्रीकृष्णः सत्यभामासहितः नरकेण युद्धाय पातिष्ठत । सङ्ग्रामे तम् असुरं न्यहनत् च ।
- भूदेवी अदितेः कुण्डले प्रत्यार्पयत् ।
न कस्मिन्नपि ग्रन्थे नरकचतुर्दश्या सह अस्याः घटनायाः सम्बन्धः सूचितः । न वा श्रीकृष्णस्य मूर्छागमनं सत्यभामया नरकासुरनिबर्हणं वा उक्तम् । कैश्चिदन्यैः उच्यमानरीत्या नरकसंहारज्ञापकतया चतुर्दश्याः आचरणं भूदेव्या प्रार्थितमिति च न क्वापि लक्षितम् । अतः पर्वणः नरकवधस्य च सम्बन्धः तर्कसम्मतं प्रामाणिकं वा नैव प्रतिभाति इति निष्कर्षः कार्यः अस्माभिः ।
नरकसंहारस्य अस्य उत्सवस्य च सङ्गत्यां न कापि हानिः जायते इति ज्ञेयम् । तथापि प्रमाणराहित्यात् तत्प्रतिपादयित्र्यः गाथाः नास्माकम् आदरमर्हन्ति । यतो हि अप्रामाणिकानां धारणानां कारणात् अपप्रचाराः लोके जायन्ते धर्माचरणे बाधाजनकाः पदे पदे भवन्तीति अनुभवः वरीवर्तते ।
दीपावलिः
नरकचतुर्दश्याः समनन्तरम् अमावास्यातिथौ दीपावलिपर्व आचर्यते । दीपानाम् आवलिः इति विग्रहम् उच्यते अस्य नाम्नः । अस्मिन् शुभावसरे एते विधयः उक्ताः धर्मशास्त्रे —
- अभ्यङ्गस्नानम्
- दीपदानम्
- लक्ष्मीपूजनम्
- दीपप्रज्वलनम्
- उल्काप्रदर्शनम्
दीपदानाद् आरभ्य उक्तानां विधीनां प्रयोजनं भवति लक्ष्मीप्राप्तिः अलक्ष्मीनिरसनं च । अत्र लक्ष्म्यलक्ष्म्योः पदयोः अर्थः धनविषयकतया सीमितः न ग्राह्यः । परम् अत्र मेधा-अन्न-पुत्रादिरूपा बहुविधसम्पन्नता सूच्यते ।
प्रयोजनम्
उपरि निदर्शितरीत्या नरकचतुर्दशी-दीपावली पर्वणी धर्मशास्त्र-पुराणमूले इति निस्संशयं ज्ञायते । तदङ्गतया पाल्यमानाः आचाराः नैकार्थान्विताः पुरुषार्थप्रापकाः च । एतेषां विधीनां शास्त्रोक्तरीत्या पुनःपरिचयद्वारा वयं सर्वे स्वसंस्कृत्याम् इतोप्यधिकम् आदरं वहन्तः, क्रियमाणेषु विधिषु श्रद्धां वर्धयन्तश्च पुण्यभारतस्य सनातनधर्मस्य च नवोत्कर्षं साधयेम ।
यदत्र सौष्ठवं किञ्चित् तद्गुरोरेव मे न हि ।
यदत्राऽसौष्ठवं किञ्चित् तन्ममैव गुरोर्न हि ॥
॥ एतत् फलं श्रीपरमेश्वरार्पणमस्विति शम् ॥
